Қазіргі кезде «ортеке» өнері ғылыми тұрғыдан алып қарағанда аз зерттелген құбылыс екені белгілі. Оны зерттеу – түркі халықтарының қуыршақ өнерінің қайнар көзін айқындаудың жолы және (басқа да өнер түрлерімен қосыла танылғанда) жалпы мәдени мұрасын тануының кілті болып табылады.
Зерттеу жұмысы қазақ халқының «ортеке» және оған ұқсас құбылыстары туралы этнографиялық, өлкетану, тарихи-мәдени материалдарына , қазақ және басқа да түркі елдерінің музыкасын зерттеуге арналған этномузыкатанушылар еңбектеріне және қазіргі замандағы «ортеке» ойнатушыларының ауызша жеткізген мағлұматтарына сүйеніп жазылды.
Ұлттық этномузыкатану ғылымында «ортеке» өнеріне арнайы еңбектер арналмағандықтан, өз зерттеуімізде біз көбіне бұл құбылыстың өз дәстүріміздегі болмысына көңіл бөлуге тырыстық. Зерттеу жұмысы барысында анықталған мәселелердің көбі баяндама шеңберінен кең көлемде болуына байланысты ұсынып отырған еңбегіміз көрсетілген ғылыми тақырыптың ашылуының алғашқы қадамдарының бірі деп қабылданғаны абзал.
Қазақтың этномузыкатану және этнотеатртану ғылымдарында «ортекенің» ғылыми-теориялық тұрғыдан жан-жақты және терең танылмауының негізгі себебі – бұл өнердің сирек орындалуына және деректердің аз болуына байланысты. Дегенмен, «Ортеке» феномені туралы отандық авторлар жазған алғашқы мағлұматтар ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап республикалық мерзімді баспасөз беттерінде және ғылыми-көпшілікке арналған басылымдарда кездесе бастайды.
1935-ші жылы белгілі зерттеуші, ғалым А.Жұбанов «Казахстанская правда» газетіне мақала жариялап, онда төмендегідей деректерді келтірген: «…Ойын кезінде қуыршақ секіріп, бірде орғып, әртүрлі бұрылыстар жасайды. Кейбір кезде домбырашылар оған жылқының, еркек пен әйелдің бейнелерін қосатын болған. Олар әуеннің ырғағымен билейді. Шебер орындаушы домбырада күй тартып, жоғарыда атап өткен бейнелерді түрлі қимылдарға келтіріп,бірде секіртіп, бірде жүгірткен. яғни біресе секірген, қимылдарын жасай білген». Белгілі домбырашы Науша домбырамен күй тарта отырып, ағаштан жасалған аталған 4 түрлі бейненің қозғалысын бір жүйеге келтіре отырып, әдемі ойнатқаны да белгілі».(Ауд.Б.Ә.). Ғалымның айтуы бойынша қазақтың қуыршақ театры өз бастауын осы «ортекеден» алады [1]. Бұл жайлы театртанушы Е.Жуасбек өз еңбегінде, қазақ фольклорында театр элементтерінің мол үлгісімен ерекшеленетін «дала театрын» келтіреді. «Дала театрының» басты шарты, осы өнерлердің жеке дара өздігінен ғана өмір сүрмей, ең алдымен көптеген көрермендер үшін шексіз көрушілермен қатар өмір сүретіндігі» [2. С.11]. Зерттеушінің пікірінше, «ортеке» ойыны да көлемі жағынан ықшамдау болғанымен көрермендеріне шек қоймаған. «Ортекені» «театр» деп аталуын ойын-сауық ететін алты-бақанның тұсынан болсын, үлкен той өткізген ауыл болсын, киіз үйдің іші болсын, әйтеуір ортеке өнері үшін орын табылып отыруымен түсіндіреді.
«Ортеке» дәстүрі қазіргі уақытта да жалғасуда. Батыс Қазақстан өңірінде тұратын музыкалық аспаптарды жасаушы шебер Жәнібек Әбілпейісов «ортеке» өнерін меңгерген. Оны бұл өнердің ең көне түріне жатқызады. Ж.Әбілпейісовтің бұл театралды-музыкалық көрінісіне текеден басқа, адамдардың, жылқының және есектің бейнелері де қатыстырылады. Өз көрінісін Жәнібек «Қожанасырдың есекті үйретуі» деп атайды. Оның жеткізген мағлұматы бойынша , ортеке өнерінің пайда болғанына 3000 жылдай болған екен [3].
Белгілі күйші, мәдениет қайраткері және зерттеуші Абдулхамит Райымбергеновтің дерегі бойынша, ертеректе қазақтарда «ортеке» өнері қазіргі заманмен салыстырғанда анағұрлым дамыған түрде тараған екен. Күйшілер бұрын бірнеше бес немесе сегіз текенің бейнелерін ойната білген, ал бұл -шебер орындаушылықтың белгісі болып саналған. Сонымен қатар, күйтанушы Маңғыстау дәстүрінің аса көрнекті өкілі Мүрат Өскембаев «Сегіз лақ» күйін ойнай отырып, сол қолының саусақтарына сегіз текенің жіптерін бекітіп ойната білгенін, текенің бейнелері арнайы қондырғыда емес, үй ішіндегі киіздің үстінде билегенін айтып жеткізген. Өкінішке орай, қазіргі заманда мұндай орындаушы шеберлер қалған жоқ, ал олардан жалғасуға тиісті болған орындаушылық техника да сақталмаған.
Қазіргі кезде белгілі орындаушы, зерттеуші А.Раимбергенов «ата ортеке», «әке ортеке», және «бала ортеке» деп үш бейнені алдымен жеке-жеке кейін бәрін бірге, яғни біреуін оң қол саусағына ілген жіптің көмегімен, ал қалған екеуін аяққа арналған педальдің көмегімен ойнатады.
«Ортекенің» біздің заманымызға дейін сақталған аспаптық үлгілерінің әуендік иірімдері мен ырғағы бұл өнердің ұлттық хореографиямен сабақтастығын көрсетеді. Көптеген қазақ халық күйлерінің музыкалық болмысынан ұлттық музыкалық мәдениетіміздің тарихында ертеде небір ырғақты әр түрлі билердің өткені туралы білуге болады. Дәстүрлі билер үлгілеріндегі («Өрмек биі», «Қара жорға», «Тепең көк», «Ұтыс биі», «Қоян биі», «Қоян бүркіт» және «Ортеке». ) нақты-сезімтал бейнелерде көшпелілердің тұрмысы мен дүниетанымының ерекшеліктері бейнеленген. Ұлттық ғұрыптық билеріміз туралы аз этнографиялық мағлұмат сақталғандықтан, өнертануымыздың бұл саласы да өз зерттеулерін күтуде. Ұлтымыздың тарихының алғашқы дәуірлерінде мұндай билер арбаушылық, дуалық мақсатта орындалып, белгілі бір символикалық міндет атқарған.Сонымен қатар, адамдар жануарлар қимылына еліктеп, бұл әрекетін цирк көрінісі секілді қойған, яғни, мұндай билерді бейнеті мол еңбектен демалып сейілу мақсатында орындаған. Басқаша айтқанда, ортеке өнері, біріншіден, көшпенділер мәдениетіндегі аңды сиқырлауға арналған өнер ретінде туса, екіншіден, орға түскен текеге еліктеп, оның қимылдарын бақылаудан туған күлдіргі сипаттағы әрекет болған.
«Ортеке» атауымен зерттеу барысында 4 күй таптық[1]. Бұл күйлер «ортекені» ойнатуда қазіргі орындаушылардың репертуарында жоқ.
Текенің бейнесін жасау технологиясы мәселесіне тоқтасақ, ортеке қуыршағы ағаштан жасалатыны белгілі. Халық шеберлерінің ағашты ою арқылы көптеген халықтың күнделікті тұрмысына керекті заттарды да, қолданбалы өнер туындыларын да жасағаны мәлім. «Ортекенің» бейнесі осындай халықтың хас шеберлерінің қолынан шыққан туынды. Оның қозғалу қимылдары әр түрлі болғандықтан, текені жасау кезінде аяқтары және басқа мүшелері бөлек жасалып, денесімен ішек немесе жіп арқылы жалғанған. Яғни, шебер бұл бейнені қимылдату үшін, оның қозғалу жолдарын өте жақсы білуі керек еді.
Ортекенің билейтін «сахнасына» келетін болсақ, оның тұғыры осы өнер тараған елдердің бәрінде де көркем безендірілген. Тұғырдың шеттері матамен қапталып, оюмен оюланады. Мүсіншінің қиялымен ортекенің «сахна»-тұғыры дауылпаз, тау беткейі, т.с.с. түрлерде жасалынады.
А.Марғұланның айтуы бойынша, қазақ еліне исламның келуіне байланысты адамның, аңдардың бейнелерін суреттеуге діни тыйым салынғанына қарамастан, халық шеберлері құстар мен аңдардың ағаштан ойып, кесіп жасаған. Көптеген ғасырлар бойы адам мен аң, құстардың бейнелері күмбезді мавзолейлерде фрескалардың композицияларына, киімдердің тігістеріне қосылған [4]. «Ортеке» өнерінің талай ғасырдан бері жалғасып келуі ұлтымыздың қолданбалы өнер шеберлерінің дәстүр жалғастығына байланысты болуы сөзсіз.
Ұсынылғын баяндама шеңберінде «ортеке» сөзінің этимологиясын талдау мәселелеріне терең тоқталуға мүмкіндіктің аз болуына байланысты, ортеке атауының шығуына қысқаша тоқталып өтейік.
Бұл мәселе өткен ғасыр соңында отандық театртанушы Е.Жуасбековтың зерттеуінде қозғалған болатын [2.С.13]. «Ортеке» екі сөзден, яғни «ор», және «теке» сөздерінен құралған. «Ор» сөзі қазақ тілінде «шұңқыр» немесе «кедергі,» яғни, «жау қолынан қазылған шұңқыр» деген мағынаны білдіреді. Бұдан басқа, «көр» деген сөзге де синоним бола алады екен. «Ортеке», сонымен қатар, бидің мазмұнын да белгілейді: «Ор» – ені 2 м және шамамен тереңдігі 1,5 м. қазылған шұңқыр. Мұндай шұңқырларды жануарлар мен жабайы ешкілерді аулау ұшін қазатын болған. Шұңқырға тап болған аңдар (көбінесе ешкілер – «теке»), қорыққанннан шығатын жер іздеп секіріп, айналып тағы да басқа түрлі қозғалыстар жасай бастайды. Осы сияқты аңдардың пайдасыз қимылдары адамдарға қызық көрінген. Мұнда сонымен бірге өз ақымақтығынан қолайсыз жағдайға тап болған адамдарды келтіреді.
Ал «орғу» сөзі – «секіру» деген мағынаны білдіреді, яғни тау текенің қимылына сәйкес. Қазақ халық билерінде де орғу термині кездеседі.
Теке сөзіне келсек ежелгі түрік сөздігінде «тека» – теке деген мағынаны білдіреді [5], қазақ тілінде бұл сөз ешкінің еркегіне байланысты айтылады. Түркмендерде Теке руының бар екенін де айта кету керек.
«Ортекенің» қазақтан басқа түркітілдес елдер мәдениетіндегі болмысын айтқанда, алдымен бұл өнердің жан-жақты дамыған мысалдарын атап өту керек.
Қырғыз халқында мұндай музыкалы-театралдық көрініс бүгінгі күнге дейін «тақ-теке» деген атаумен сақталған. Қуыршақ театры ресми түрде Қырғызстанда алғаш рет 1938-ші жылы пайда болғанмен, өткен ғасырларда . қырғыз балалары да, ересектері де «Тақ-теке» – ойнақтаған ағаш теке көрсетілімін жақсы көрген. Алғашқыда, қазақ халқында да ортақ теке бейнесі, одан кейін құлынның және басқа да жануарлардың, кейбір сәттерде салт аттылардың бейнелері де ағаштан ойып жасалып, бұл бейнелердің аяқтары, кеуделеріне бекітіліп еркін қозғалысқа келтірілген. Қомызшы (үш шекті шертпелі аспапта орындаушы) жеңіл әуен тартқанда, теке ойнақтап, комыздан шыққан әуеннің ырғағына бағынып, әдемі би билейді. Аталмыш жанр «Ортеке» қырғыздарда «тақтеке» дейдi. Алайда, өкiнiшке қарай, қазiр бұл өнер түрi көп насихаттала бермейді.
Қырғыз орындаушысы Нурак Абдрахманұлы толық қуыршақ ойынын көрсетеді. Театралды қуыршақ екі қабат үй тәрізді болып құрылып, оның екі қабатында екі түрлі ойын көрсетіледі. Үстіңгі деңгейінде бір емес, екі кішкентай лақ билейді, ал астыңғы қабатында екі үлкен теке шығып сүзіседі, бұл ойында күйші текелердi көрсетпей тұрып, алдымен ешкiлердi билетiп алады. Содан кейiн барып текелердi шығарып сүзiстiргенде, ойын одан әрi қыза түседі. Екеуі бір-біріне қарама-қарсы жүгіріп соғысқанда «тақ» деген дыбыс шығады, бұл қимылды орындаушы аяққа арналған педальдың көмегімен жасайды. Біздің ойымызша, қырғыздарда бұл ойынның «тақ-теке» деп аталуы да сондықтан. Содан кейінгі көріністе мерген шығып, текенi мылтығымен атып, оны өлтiреді. Бүгінгі күні күйшілер сахнадағы қойылымда «тақ-текедегі» бiраз нәрсенi қысқартып, оның бүлдiршiндердiң қабылдауына лайықты нұсқаларда көрсетуде. Өткен ғасырларда қырғыздар 2-3 тақтекешінің ойынын ай сайын тамашалайтын болса, қазіргі кезде ондай нәрсе сирек кездеседі.
Қазақтың «ортекесінде» домбырада күй тарту, қуыршақты би ырғағында қимылдату және қолөнер шеберлігі бір жерден түйіссе, қырғыз халқында аталмыш өнердің жүзеге асу формалары көп түрлілігімен ерекшеленеді. Ағаштан жасалған қуыршақ бейнелерді бұл елдің өнерпаздары қомызбен де, темірқомузбен де билетеді.[2] Сонымен қатар, «Тақ-текені» көрсеткенде қомыздың сүйемелдеуінде арнайы ән де айтылады. Ал бұл – «тақ -теке» өнерінің көнелігінің тағыда бір дәлелі. «Тақ-текеде» қолданылатын әннің мәтініне зер салсақ, сөздердің бірнеше рет қайталанатын көруге болады. Яғни, бұл елде де «ортеке» – басқа «әлеммен», тылсым дүниемен байланысы бар, сакральды өнер түрінің бірі екеніні мәлім болады:
Чойт, чойт, так-теке х4
Кайдасын, так-теке х3
Издеттиң го, так-теке х4
Чой, чойт текелер х3
Ала-Тоонын так-теке х3
Ала-Тоонын текеси х2
Қырғыздар «тақ-текені» ән салып, қомызда, темір-қомузда (шаңқобыз) шертіп тартқанымен қоса, бұл өнер қырғыздың жыршылық өнеріне де өріліп дамыған. Осыған байланысты «тақ-текенің» синкреттік өнердің бір элементі ретіндегі қызметін өз еңбегінде қырғыз зерттеушісі М.Қадыров келтірген. Автордың айтуы бойынша, қырғыз бен қазақтың жыраулық өнерінде қуыршақ «теке» бейнесі қолданылған. «Кейбір қырғыз бен қазақ жыраулары жыр айтқанда музыкалық аспаптың сүйемелдеуіне сәйкес ағаштан жасалған мергендер, теке, торпақтықимылдатып отырған. Жыршы аспаптың үнін шығарғанда, аталған бейнелер тіріліп, әр түрлі қозғалысқа келген» [6].
Қалмақ елінің мәдениетінде де ортекеге ұқсас құбылыстың тарағаны мәлім. Оған байланысты кейбір маңызды деректерді бізге Құрманғазы атындағы ҚҰК-сының доценті, шертерші Е.Басығара баяндап айтты.
Күйшінің естелігінде оның әкесі – Ақтөбе домбыра дәстүрінің атақты өкілі Бақыт Басықара осыдан 30-40 жыл бұрын балалаларына «ортеке» ойынын қалмақ әуеніне салып көрсеткен екен. Ол әуенді қарт кұйші жас шағында қалмақ өнерпаздарынан үйренген еді. Өткен ғасырдың 90-шы ж.ж. «Азия даусы» фестивалінде Е.Басықара сол әуеннің вокалды нұсқасын Қалмақстаннан келген әйел әншінің орындауында естіп, таныс сарынның ән ретінде де насихатталып жатқанына қатты таңданған.[3] Қалмақтарда «ортекеге» ұқсас өнер түрінде ағаштан жасалған теке мүсінімен қатар, аттың да ағаш бейнесі болған. Ал оларды билеткенде, үш ішегі темірден дайындалған типологиялық жағынан қазақтың домбырасы тектес домбыр деген музыкалық аспап қолданылған. Сондай-ақ, аталған аспапқа байланысты қалмақтың әйелдері ерлердің билерін домбырмен сүйемелдегені туралы деректер де сақталған.
Қазақтың «ортеке» өнері секілді құбылыстың «Буз-бэзи» деген атаумен Солтүстік Ауғаныстанда да тарағаны белгілі болып отыр. Бұл елге байланысты өлкетану деректерінде мемлекеттің солтүстігінде түркітілдес этнос – өзбектер мекендеп отырғаны жазылған. Олардың ішкі рулық құрамына қарағанда, ішінде қазақтардың Ұлы және Орта жүздерінің ру аттары да кездеседі. Ауғанстндағы өзбектердің ферғаналық диалектіде сөйлегеніне қарағанда, олардың негізгі бөлігі көшпелі өзбектер екенін тұжырымдауға болады. Бұл елдің мәдениетінде ағаштан жасалып, жылтырақ әшекейлермен безендірілген «теке» қолдың іс-әрекеті арқылы қимылдаған. Жергілікті көне наным-сенім бойынша, текенің жыланды өлтіріп, артынан жеп қоятын ерекшелігі болған. Одан кейін жануар сағыз шайнағанда пайда болып ағып түскен көбік – жылан уын қайтаратын дәрі болып есептелген. Теке жануарына байланысты айтылатын «Markhor» сөзі оның жыланды өлтіретін қабілетін белгілеген. «Буз-бэзи» (теке) бейнесі әуен ырғағына тәуелді түрлі қимыл-әрекетке түскен. Ал ол әуен ойналатын аспап dambura деп аталған. Қазақтың ортекесімен салыстырғанда, солтүстікауғандық теке бейнесі жазық тақтайшаның үстінде тұрып, аспаппен оны түтікше және жіп байланыстырып тұрған.
Иран халқында да осы өнер түрі «киік ойнағышы» деген атпен кездесуі де қазақ пен Иран елінің туыстығының тағы бүр дәлелі. Н.Сарыхановтың әңгімесінің желісі бойынша 1963 жылы «Тартыс» атты түсірілген фильмінде түркмен бахшысы Шукур және Иран елінің бахшысы Гулам арасындағы дутарда тартыс туады. Соңында Гулам бахши «Киік» ойнатып, жеңіске жетеді.
Теке бейнесі Орталық Азияның дала аймақтарын мекендеген көшпелі түркілердің мәдениетімен қатар, Солтүстік Кавказда тұратын түркілер – қарашай-малқарларда да өзіндік орнын тапқан [7]. Бұл халықтардың салт-ғұрып ойындарында теке бейнесі – осы жануардың түрін беретін маска киген адамның әрекетінен көрінеді.
Жоғары палеолит дәуірінен бастап Қазақстан территориясында табылған тарихи-археологиялық ескерткіштердегі, кейін ұлттық ою-өрнек өнеріне ауысқан теке образы еліміздің бұл жануарға деген көне наным-сенімдерімен байланысты. Е.Тұрсыновтың айтуы бойынша сәтті аңшылық құру үшін сагай және тувин халықтары орман иесіне ертегі айтып, аспапта ойнаған [8]. Соған байланысты, бұл өнер ертеде аңшылық магиямен байланысты болуы мүмкін. Ата-бабаларымыздың тотемдік және аңшылық магиялық дүниетанымын білдіреді.
Түйін:
— Теке, марал, киік Еуразия жеріндегі көшпелі халықтарда қасиетті жануар деп танып, кие тұтқан.
— Көшпенділердің өмірінде мал шаруашылығының пайда болуына байланысты,
— Қазақ еліне исламның келуіне байланысты адамның, аңдардың бейнелерін суреттеуге діни тыйым салынғанды.
Ортеке дәстүрінің «Ортеке» – Орталық Азияның, негізінен, көшпелі салттағы (түркі-монғол) елдерінде кездесетін өнер.
-Негізгі кейіпкер-теке – елдің көне наным-сенімдері: тотемизм және аңшылық магияға тәуелді.
— Сол өнерді тудырушы бейне аталған елдерде архаикалық дәуірлердің бір немесе бір-біріне жақын наным-сенімдерінен туылғанменен, «ортекенің» және оның баламаларының әуендік – орындаушылық ерекшеліктері алуан түрлілілігімен ерекшеленеді.
— Теке бейнесінің музыкалық аспаптық (вокалдық)-театрландырылған қойылым ретіндегі нұсқалары қазақ, қырғыз, түркмен, солтүстік Ауғанстан түркілерінде көрініс тауып, қарашай-малқар елдерінде бұл бейне ғұрыптық театр кейіпкері ретінде сақталып келген.
— «Ортеке» ойыны қазақтар 2 ішекті шертпелі аспаппен, кейінгі кезде шаңқобыз, — ішекті шертер аспаптарымен сүйемелдесе, қырғыздар мен қалмақтар да – 3 ішекті шертпелі аспаптарын қолданып тартқан. Қырғыздарда бұл өнер, сонымен қатар, темірқомыз аспабының сүйемелдеуінде тарап, қомызбен сүйемелдеу кезінде ән де қосылып отырған.
— Ортекенің көне музыкалық нұсқалары қазақ мәдениетінде күй үлгілері (оң және теріс бұрауда) сақталған, өкінішке орай, қазіргі заманда «ортекені» насихаттауда күйшілеріміз кейінгі дәуірлер күйлерін ортеке өнерінде , орындаушылар ортекені ойнатуда халық күйлерінің үлгілерін қолданады.
Қолданылған әдебиеттер:
- Қазақ қуыршақ театрының Жубанов А. Ортеке – начало казахского кукольного театра. — Казахстанская правда от 1935.25.02.
- Жуасбеков Е. Қазақ қуыршақ театрының қалыптасуы мен дамуы. Диссертация на соискание ученой степени кандидата искусствоведения – А, 1994
- Куттыбекулы К. Ортекенің 3000 жылдық тарихы бар. – Айкын от 12.04. 2008.
- Маргулан А. Искусство мифологии саков. — А, 1984.
- Древнетюркский словарь. М., 1969.
- Кадыров М. Х. Историко-типологические корни, связи черты
узбекского традиционного театра кукол. Музыкальное театральное искусство и фольклор. – Ташкент. 1992г.
- Боташева З.Б. Истоки карачаевского и балкарского театров. – Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата искусствоведения. – М., 2001.
- Турсынов Е.Д. Происхождение носителей казахского фольклора. А, Дайк Пресс, 2004 – 25, 31 с.
Баян ӘБІШЕВА, музыкатанушы
[1] Күйлердің музыкалық ерекшеліктерін талдау жұмыстың ары қарай зерттелуін талап етеді.
[2] Шаңқобыз музыкасына арналған 2004 жылы Норвегияда болған Халықаралық фестивальда еліміздің белгілі орындаушысы Е.Құсайынов қырғыздарға ұқсап, қазақтың шаңқобызымен ортеке ойнатты*.
[3] «Ортеке» өнерін көрсету жолында Е.Басықара әуенінде пунктирлі ырғағы бар халық күйлері: «Қара жорға», «Салкүрең», Қалмақ халық күйі», Тәттімбеттің «Секіртпе» күйлерін тартады.