Сан қырлы шығармашылығымен ерекшеленетін жан-жақты тұлға, композитор Балнұр Балғабекқызы Қыдырбекпен сұхбат

«“Қалқаман Мамыр” опера-балетіндегі эпос сюжетінде
ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптары мен ұрпақтар сабақтастығына мән беріледі»

 

Балнұр Қыдырбек – Қазақстан Республикасының жетекші композиторы, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің кавалері. Қазақстан композиторлар одағының Құрметті төрағасы, «Қазақстандық авторлық қоғам» РҚБ Төрағасы. Композитор Б. Қыдырбек 500-ден астам музыкалық шығармалардың, оның ішінде камералық-аспаптық, симфониялық, балалар мен жасөспірімдерге арналған, эстрадалық және қолданбалы музыканың, әндердің авторы болып табылады.

 

 

Балнұр Қыдырбек 1955 жылы 13 маусымда Алматы қаласында дүниеге келген. 1962-1973 жылдары К. Байсейітова атындағы Республикалық арнайы орта музыка мектебінде, 1973 жылдан 1978 жылға дейін Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясында профессор Қ. Қожамияровтың классында оқыды. Сол жерде ассистентура тағылымдамадан өтті (1978-1980).

Б.Қыдырбек осы жылдар ішінде композицияның тиісті оқу курсынан өтіп қана қойған жоқ, ерекше дарынды композитор ретінде қалыптасты деп батыл айтуға болады. Ол кезде оның симфониялық күйлері, «Айтылмаған ән» операсы, көптеген камералық шығармалары жазылды. Консерваторияны бітіргеннен кейін Б.Қыдырбек Қазақстан композиторлар одағының аппаратында және ҚР Жоғары аттестаттау комиссиясында жұмыс істеді. 2007-2020 жылдары «Қазақстан композиторлар қауымдастығы» қоғамдық бірлестігін басқарды.

Композитор барлық музыкалық жанрларда жұмыс істейді. Б. Қыдырбек үрмелі оркестрге арналған шығармаларын жаза бастаған алғашқы отандық композитор болды. «Мерекелік увертюра», «Қаралы күй», «Шапырашты Наурызбай батырдың Қаскелеңмен жекпе-жегі» дивертисменті сол кездегі Кеңес Одағы кеңістігіндегі барлық үрмелі оркестрлердің репертуарына енді. 1987 жылы үрмелі аспаптар оркестрімен орындалатын шығармалары үшін Балнұр Қыдырбек А.Александров атындағы сыйлықтың лауреаты болып атанды (Күміс медаль). Ол «Бекболат», «Resisting the Fate», «Ерлік» және т.б. симфониялық поэмалар жазып, қазақ халық аспаптар оркестріне арналған екі концерттік бағдарлама дайындады.

Б.Қыдырбек камералық және эстрадалық оркестрлер саласында көп жұмыс істейді. Композитордың «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» атты шығармасы қазақтың тұңғыш ұлттық балалар балетіне айналды. Қазақтың әйгілі ертегісі тақырыбына жазылған «Наурыз мейрам хикаясы» балеті «Астана-Бәйтерек» байқауының бас жүлдесіне ие болды.

2014 жылы «Реквием» үшін композитор Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағына ие болды.

Бүгін де осы қазақ мәдениетіндегі орны бөлек Балнұр Балғабекқызынан сұхбат алған болатынбыз.

— Сәлеметсіз бе, Балнұр Балғабекқызы! Бізбен сұхбаттасуға келіскеніңіз үшін рахмет. Сіз Қазақстан Республикасының жетекші композиторы, сонымен қатар әйел композиторларының бірі болып табыласыз. Сіз әйгілі, көрнекті композитор, ұстаз Құддус Қожамияровтан тәлім алдыңыз. Сіздің шығармашылығыңыздың қалыптасуыңа оның сыныбындағы оқу жылдары қалай әсер етті? Сіз өзіңіздің қалыптасуыңыз, оқу жылдарыңыз туралы айтып бересіз бе?

— Сәлеметсіздер ме! Менің негізінен қалыптасуыма әсер еткен профессор, атақты композитор Құддус Қожамьяров және бүкіл консерваториядағы оқытушылар ұжымы десек болады. Менің ойымша, қазіргі композиторлардың оқып жатқан жаңа бағдарламасына қарасақ талай нәрсе әлі қарастырылу қажет. Мысалы, біздің оқыған кезімізде жеке оқытылған пәндер топтық болып өзгертілген, кейбір бұрын оқылған пәндер өтілмей мүлдем студенттермен сезілмейді. Қазақ өнерінің бүгінгі күнде, әсіресе музыканың жоққа шығып бара жатқанына да бірден бір себеп осы да кінәлі, яғни талай нәрсені білмей, игерілмей қалуы.

Менің қалыптасуымда музыкатанушылық пәндердің, яғни гармония, полифония, музыкалық форманы өте терең оқытылуы, үлкен әсер еткені жасырын сыр емес. Музыкалық жанрда ең керегі музыкалық форма, ол болмаса шығарма аморфты (бұлыңғыр, белгісіз) болып кетеді. Оқу жүйесінде бұл сабаққа көп көңіл бөлу қажет. Осы жағынан айтқанда, болашақ композитордың арнаулы терең білімінен бөлек, жалпы өзіндік эрудициясы көп болу керек. Елдегі болып жатқан іс-әрекеттерге, жағдайларға, саясатқа да назар аударып қараулары дұрыс. Қазіргі жастардың тікелей ақша табуға да бейімделгені жаман, бірақ бір жағынанан оларды да түсінуге болады. 90-жылдардың басындағы саясаттың нәтижесінде 1993-жылғы премьер-министр Ә.Қажыкелдин бүкіл қалам ақыларды алып тастағанын қоймай, барлық шығармашылық одақтардың мемлекеттік қаржыландыруларын алып тастады. Қазақ өнерінің құлдырауы содан басталған. Композитор өз шығармасын естіп жүріп өседі, өз қателерімді тыңдап жүріп мен қалыптастым.

Оқығаным кезінде (1973-1978 жылдары) бір симфониялық, бір халық аспаптар оркестрлері, бір опера және балет театры бар еді. Алдымнан талай жақсы адамдар кездесіп тұрды. Соның бірі эстрадалық симфониялық оркестрдің дирижері А.Гурьянов еді, осы кісінің арқасында оркестрлік тәсілді жақсы меңгеріп шықтым. «Сонда жазған шығармалардың барлығын тыңдайсын, дұрыс емес жерлерін естігеннен кейін екінші қайталамайсын». Осындай жағдай болған: шығарма жазғанда тромбондар партиясын төмен регистрда оларды «ырылдап, дырылдап» жазып қойыппын. Аспаптану пәнінен Ж.Дастенов сабақ бергенде: «тромбондар мына регистрде арыстандар сияқты дауыс шығарады» дегенді ұмытып ескермегенмін, өз шығармамның орындалуында естігеннен кейін екінші бұл қателікті істемейтін болдым. Келесі кантата шығармасында тромбондарды дұрыс жазып, хорды естілмейтіндей төмен орналастырып қойыппын. А.В.Молодов қателіктерімді ұрысып айтпай: «жай тыныш хор партиясы бұлай жазылмайды» деп көрсетіп, өңдеп, диапазонын көтеріп, шығармамды ойдағыдай жазылуына ықпал етті. Сол сияқты жақсы адамдардың кезіккенімен, солардың тәрбиесімен, әркімнен аларым бір зат болса да, бұл осындай үлкен шығармашылық жолы шығуыма мүмкіндік болды. Консерватория оқытушыларының, басқа да атақты композитор-ұстаздардың Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев ректор болса да сырттан бақылап, ақыл-кеңестерін, ойларын айтып өсіргенінің арқасында нәтижелі қалыптастым десек болады.

— Сіз әртүрлі жанрларда жұмыс жасайсыз, бірақ Сіз үшін қайсысы қолайлы: вокалды немесе аспаптық музыка, кіші немесе күрделі жанрдағы шығармалар ма?

— Мен мәдениет министрі болғым келген, «композитор болмаймын» деген ойымды әкем жақсы білетін. Бірақ, музыкалық жоғарғы білім алу үшін музыкатанушы болу қиын екенін түсініп, композиция мамандығына түскен болатынмын. Үшінші курстың соңында фортепианолық соната жазып, емтиханда өзім орындаған болатынмын, сол сонатаны тыңдаған Л.Хамиди «мен саған риза болдым, басқаларының ішінен шығармаң қатты ұнады, бір жағынан нағыз қазақи шығарма, екінші жағынан бүгінгі күннің шығармасы. Осының бәрін қосып істегенің жақсы болды, дұрыс жолда жүрсін, осы жолдан тайма!» — деген болатын. «Әрине, қыздар тұрмыс құрып, бала туып басқа іспен айналып кететіні бар. Мен саған жеке өмірің шетке қой дегенім емес, бірақ мүмкіндігінше осы ісіңді істей бер» — сол айтқаны есімде қалып қойыпты. Сол жылы 3-курстың аяғында әртүрлі шығармалар жаздым. Бәрін тастап, музыка жазуға отырғанымды көрген әкем – жазушы, журналист Балғабек Қыдырбекұлы. Оның көркемдік, қазақ болу жағынан тәрбиесі мықты болған: «Шын мәнінде композитор боламын десең бір ғана бағытта емес барлық жанрды камтып жұмыс істе» деді. «Қалай?» деген сұрағыма, музыкант емес, журналист ретінде: «мәселен Әсет Бейсеуовты қарашы, бірнеше ән жазғаннан кейін өз-өзін қайталай бастады, енді кішкенеден кейін басқаларды қайталай бастайды. Неге десең, бір жанрда жазғанда, әсіресе, ән сияқты кіші формаларда тез сарқылып қаласың. Ал көзқарасың дұрыс шығуы үшін барлық бағытты қамту керек. Алдыңа бес-алты жылдың ішінде әр жанрда бір-бір шығарма жазуды мақсат ет» — деген болатын. Жиырма жастағы адам соны ұстандым, осы шығармашылығымның жан-жақтылығына бірінші себеп осы. Негізінде, ежелден қазақ музыка дауыспен айтылатынды «ән» деп, аспаптық шығарманы «күй» деп екі бөлінген ғой. Шынымды айтсам, «күй» жағына бейімділеумін. Неге десеңіздер, аспаптық шығарма, оның мүмкіндігі адам дауысынан көбірек. Штрих, нюанс, орындау тәсілдері сияқты айта берсек көп. Бұл тек бір аспапты алғанның өзінде, ал оркестрдің мүмкіндіктері одан да көп, бояулары қызығын жан-жақты көрсетеді. Сондықтан, соңғы жылдары көбінесе аспаптық музыканы көбірек жазып жүрмін.

— Сіздің шығармашылық мұраңызда бірнеше балет, соның ішінде балалар балеті, опера-балеті бар. Сіз балет жанрына қалай келдіңіз?

— Үш шығарма үш бөлек нәрсе. Алдымнан жақсы адамдар кездеседі деп айтудан шаршамаймын. Сол кездегі театрдің директоры Базарғали Жаманбаев «бізде балалар балетінің жоқтығын» айтқан болатын. «Екі айда шығармаңды жазып берсең, театр сахнасында қойылымы болады» — деп шарт қойды. Керемет мүмкіндік екенін түсініп тез-тез жазған болатынмын. Тез жазғанның да бір пайдасы – жаңа идеялар өздері келіп жатты. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» балалар балеті солай аз уақыттың ішінде жазылды. Оның стимулы сол болды.

«Наурыз мейрам хикаясы» атты екінші балет біріншіден біраз уақыттан кейін жазылды. Бұл балалар балеті емес, бірақ негізіне қазақи 12-жылдың келуі туралы ертегі алынған болатын. Либретто, сюжетін өзім жасағанмын. Балеттің де, операның да ең маңыздысы – «драматургия», оның өзінің формасы бар. Қазіргі шығармалардың сәтсіз шығып жатқан себебі – драматургиясы дұрыс құрылмағандықтан. Даму, драматургиялық шың, қорытынды, яғни шешілімі – осы менің шығармаларымның негізі. Шығармалар драматургиясының дұрыс құрылуыма совет композиторы және музыка оқытушысы Б.И.Зейдманның «Опера драматургиясы» атты 12-лекциясын тыңдауым ықпал еткен еді. Негізіне ертегі алынып, драматургиясы жасалып, номерлік композициясы 4-5 айда құрылып, екінші «Тәуелсіздік толғауы» атты балетім байқауға қатысып 1-орынға ие болды.

— «Қалқаман–Мамыр» бірнеше балеттеріңіздің ішіндегі жалғыз екі жанрдың синтезі болып табылады: опера мен балеттің біріктірілуімен жазылған шығарма. Неліктен және неге дәл осындай экспериментке жүгінідіңіз? Немесе жанрлардың синтезін басқа балеттерде де қолдануға болатын ба еді?

«Қалқаман–Мамырдың» пайда болуы негізі қызық болған еді. 80-жылдары балет жазғым келеді деп Б.Аюхановқа ұсыныспен барған болатынмын. Бір аптадан кейін: «таза балет емес, опера-балет жазайық» — деп өз ойын айтты. Себебі «қазір бұрыңғы төрт актлі операларды тыңдап отыратын ешкім жоқ, таза балет қызық емес, сондықтан драмалық орталығы бар, заманға сай шығарма жазу керек» — деді. «Саған өзім хабарласамын» деп жібере қойды. Сол күні кеңестік және қазақстандық актер, опера әншісі, театр режиссері К.Кенжетаев «Болат Ғазизович опера-балет жазатыныңды айтты, «Қалқаман–Мамыр» деген шығарма бар жазасың ба?» — деген еді. Мен бірден келістім, дәл сол күні либреттосын алған болатынмын. Үйге келіп, әкеммен ақылдасып «Қалқаман–Мамыр» жайлы сұрастырдым. Б.Аюхановпен келесі кездесуімізде шығарманың драматургиясын, композициясы жайлы ақылдасқан едік, басы балетпен басталып, шыңына тек опера арқылы жетіп, қай жерде хор, ариялар болу керектігін ойластырдық. «Текстін қалай жасаймыз» деген кезде, К.Кенжетаев «мектеп кезінен дастанды толығымен жатқа білетінін» білдім. Сюжеттің негізінде Көкенай мен Әнет бабаның қақтығысы, қазақтың тұрақталған менталитеті жайлы еді.

Шығарманы аз уақыт ішінде жазып бітірдім. Енді қойылымы болу үшін театрдің шығармашылық комитетінің тыңдауынан өту керек еді. Тыңдау кезінде Қалқаман партиясын – Қ.Омарбаев, Көкенайды – Ш.Үмбеталиев, Әнет бабаны – Ғ.Есимов, Олжайды – К.Бақтаев, ал Мамырды – А.Оспанова фортепиано сүйемелдеуімен орындаған болатын. Мықты состав, тыңдаушылардың екі ойының болуына ықпал етті: біріншіден ұнады, екіншіден өткізуге болмайтын шығарма еді. Композитор С.Мұхамеджанов опера-балет жанрына наразы болып, таза опера немесе балет дұрыс деп өз ойын айтты. Сол отырыс «сахнаға кою керек» деген шешіммен аяқталды, бірақ нақты уақыт белгілеуге қиындық тудырды.

Тәуелсіздіктің келуі көп мәселелерді шешті, тыйым болған Шәкәрімнің аты, қазақи менталитетті дәріптеуге жол ашылды. Астанада К.Байсейітова атындағы театр ашылып, осы «Қалқаман–Мамыр» шығармасын қою туралы шешім қабылданды. Режиссеры Есмұхан Обаев болды және бұл кісі опера-балеттің аудио-жазуларын жасаған болатын.

— Консерватория кітапханасында «Қалқаман–Мамыр» опера-балетінің клавирдің бір нұсқасы бар. Тағы бір нұсқасын Сіздің сайтыңыздан көрдік, сонда шығарманың бейне-жазбасы бар. Біз кейбір сәйкессіздіктерді тапқан болатынбыз – нөмірлердің орналасу реті мен мәтіндегі кейбір ерекшеліктер жағынан еді. Мысалы, клавир материалымен салыстырғанда, бейне жазбада фрагменттің бір жері қысқартылған. Сіздің ойыңызша, қай нұсқа қолайлы: клавирде немесе бейне жазбада ма? Талдау кезінде қай материалға сүйенген дұрыс?

— Бұл ерекшеліктер шығарманың бейне-жазбасын жасаған Е.Обаевтың қойылымынан еді. Аса қатты айырмашылықтар жоқ, тек музыканың қысқартылуы 2 актінің басындағы хор сахнасы және эпилогтағы хордың толықтырылуы болды. Шығарманың режиссеры, суретшісі, балетмейстерлерінің көзқарастары әртүрлі, кейде бір-біріне ұқсамайды. Сахналық шығарманың жазылуы, кейін оның өз өмірімен кетуі осы. Яғни, әр қойылым алдыңғысынан өзгеше болады. 2007 жылы Е.Обаев қойылымы, 2022 жылы «Астана Операдағы» Ю.Александровтың қойылымында көзқарасы мүлдем өзгеше. Көрермен халық, журналисттердің ой-пікірлерінде Е.Обаевтың қойылымында Қалқаманның ариясының жетіспеушілігі айтылды, сол арияны жазып толықтырылған болатынмын. Ю.Александров музыканы қысқартпады, тек алғашқы дуэтті екі бөлімге бөліп, басқаша көркемдеді. Сонымен қатар, ол үлкен хор сахнасынан кейін балетке қыздардың жылау номері керектігін айтты, солай мен тағы да толықтырдым.

— Өздеріңіз білетіндей, композитор В. Великановтың «Қалқаман–Мамыр» атты балеті бар, ол Қазақстанда бірінші ұлттық балет болып саналады. Ол өз шығармасында халық әндері мен күйлерін қолданған болатын. Бұл біздің мәдениетімізге белгісіз болған жанрдың тууына байланысты еді және оның фольклорлық материалға жүгінуін ақтайды. Ал Сіз «Қалқаман–Мамыр» опера-балетінде фольклорлық материалға жүгінесіз бе?

— Советтік композитор, ҚазКСР Халық әртисі Е.Брусиловский 75-жасқа толған кезде сөз сөйлеп тұрып: «Менен қазақ музыкасын қалай жазасың деп жиі сұрайтын, сондағы менің жауабым – мен қазақ музыкасынан басқасын жаза алмаймын!» деген болатын. Сол сияқты мен ондайды ойлаған жоқпын, генім қазақ болғандықтан солай жазамын. Қазақ гармониясы қобыз бен домбыраның бұрауынан шығады, ал музыканың интонациясы сол аспаптардың үндеуіне жақындастырылады.

— Бұл екі актілі туынды, балет негізінде нөмірлік құрылым жатыр. Жеке бөлімдердің ішінде Сіз қай форманы жиі қолданасыз: 2-бөлімді, 3-бөлімді, вариация формасы ма? Немесе мазмұны мен мәтініне негізделген еркін жазылған формалар ма?

— Белгілі форма жоқ, жаңа айтқанымдай әр номерді драматургия негізінде қарастырамын. Өзіндік алтын қиманың орны (оңтайлы пропорция) болу керек: бастапқы көрсетілім, даму, шарықтау шегі, қорытынды. Мысалы, еркін формалардың өзі осы ұстаным негізінде құрылады (тек Олжай рондосында таза рондо формасы ұсталған).

— Балетте лейтмотивтік жүйе қолданылады ма? Мысалы, махаббат тақырыбы немесе басты кейіпкерлердің лейтмотивтері?

— Әрине, Мамырдың темасы, Қалқаман мен Мамырдың тақырыбы лейтмотив ретінде жүреді. Басты кейіпкерлердің өз лейтмотиві бар. Сюжеті бойынша кейбір жағдайлардың нюансын, осы лейтмотивтерді өткізу арқылы (кейіпкердің өзі бар сияқты) оркестр тыңдаушыға жағдайдың нәзіктігін көрсетеді.

— Совет қазақ жазушы, драматург Мұхтар Әуезов композитор В. Великановтың балетіне либретто жазу кезінде «Қалқаман–Мамыр» эпосына жүгінеді, ал Сіз Шәкәрімнің поэмасының сюжетін қолданасыз. Бұл бастапқы дереккөздерде үлкен айырмашылық бар ма?

— Эпос та, поэма да барлығы бір. Шын мәнісінде Қалқаман өлген жоқ, Көкенай өз қызын Мамырды өлтірген. Қалқаманға тек бір оқ тиіп тірі қалған, бірақ ол мені өлімге жазған жерде тұра алмаймын деп нағашыларына кетіп қалады. Ал Шәкәрімнің жазғаны ХVIII ғасырдағы «Ақтабан шұбырынды» оқиғасымен байланыстырылған, ал негізгі оқиға бұдан ерте ХVI ғасырда болған іс. Оқиғалық айырмашылық либретто жазушы кісілердің көзқарастарына байланысты еді.

— Бұл шығармада Сіз үшін не маңызды болды – махаббат тақырыбы ма немесе ұрпақтар арасындағы мәңгілік түсініспеушілік, қарсылық тақырыбы ма? В. Великановтың балеті бақытты аяқталса, Сіздің шығармаңыз эпостың түпнұсқасы сияқты қайғылы аяқталады. Сіздің ойыңызша, бұл кейіпкерлердің өлімімен аяқталуы қатыгездік емес пе? Мүмкін оқиға желісін жарқын жаққа бұруға болар ма еді?

— В.Великановтың шығармасы кеңестік көзқараспен жазылған шығарма. Біріншіден, Көкенайға Мамырдың әкесі емес, Қалқаман мен Мамырға кедергі келтіруші, ортаға түсуші рөлін берген. Мен шығармамды бірінші жазғанда негізі махаббат тақырыбы болды. 25 жылдан кейін Е.Обаевтың ұсынысымен хор сахнасын қайта жазып жатқан кезде сюжеттік акцент ауысып, негізі Көкенай мен Әнет бабаның қақтығысы болды. Қалқаман мен Мамырдың махаббаты тек сылтау болып қалды. Ежелден келе жатқан ұстанымдарды ұмытпау жайлы идея алға шығады.

— Сіздің ойыңызша, бұл шығарма театрлардың репертуарында ұзақ уақыт бойы орнықты ма және соңғы жылдары жиі қойылады ма?

— 2007 жылы қойылымнан бастап екі жыл бойы үздіксіз қойылды. Кейін К.Байсейітова атындағы театр жабылып, орнына Астана Опера ашылады. Оның сахнасы, декорациясы басқа, солай репертуардан шешілді. 2022 жылы желтоқсанда «Қалқаман–Мамыр» шығармасының қойылымы қайта жаңартылды. 2023 жылы 19 және 21 наурызда Астана Операда осы опера-балеттің жаңа қойылымы болды. Осы жылдардағы қойылым жоғары деңгейде, тыңдаушылардың көңілінен шыққан болатын.

— Сіз опера-балет, балалар балеті, үрмелі аспапқа арналған шығарма жазудың ізашары болып саналасыз. Жаңа шығармашылық эксперименттердің жоспарлары бар ма? Жалпы, Сіз болашаққа арналған шығармашылық жоспарларыңыз туралы айта аласыз ба?

— Балаларға арналған бірнеше жинақ шығару жоспардамын. Ол ерте жастан бастап 11-сынып оқушыларына дейін деңгейіне байланысты әр аспапқа арналған кітаптар шығаруды ойластырудамын. Фортепиано және флейтаға арналған жинақтарым дайын, басқа аспапқа да жазғым келеді. Опера жазу керек, бірақ дұрыс сюжет таба алмай жатырмын. Қазақстан қалаларында жеке концерттерім болып жатыр.

— Бүгінгі сұхбатыңызға рахмет! Сізге зор денсаулық, шығармашылық табыс тілейміз!

 

 

Арт-менеджмент, музыкатану және композиция факультетінің музыкатану кафедрасының 4-курс студенті
Дильназ Бақтығұлова

жетекшісі — Педагогика ғылымдарының кандидаты, музыкатану және композиция кафедрасының профессоры
Тоғжан Оспанова